| Braak terrein voor pioniers! - Muzikaliseer je les #9 - donderdag 27 juni 2019 |
Hoe ziet het ideale gemuzikaliseerde curriculum van een school of trainingsprogramma er uit? Wil je het leren muzikaliseren dan maak je bewuste keuzes. Je zet muziek gericht in, en soms dus ook niet. Het is een kwestie van doseren. Je zult er immers rekening mee moeten houden dat muzikaliteit verschilt per mens en zelfs dat een klein aantal mensen geen plezier aan muziek beleeft (muzikaliseer je les #6). Waar het optimum ligt hangt af van de context.
Eén van die pioniers die muziek een centrale rol wilde geven was Daniel Barenboim, dirigent, die de wens had om een kleuterschool te stichten waar niet zozeer muziekonderwijs (‘music education’), maar onderwijs dóór muziek (‘education through music’) leidend was. Met onderwijs door muziek werd bedoeld: "een algemeen en volledig onderwijs aan kinderen met behulp van muziek” [3]. Dit leidde tot het ‘model van de ‘kindergarten’ van Berlijn’, dat 4 manieren onderscheidt om muziek te gebruiken bij het leren.
Hoewel het een mooi en inspirerend idee is om muziek zó leidend te laten zijn - bij in dit geval kleuteronderwijs - is het natuurlijk de vraag of dat haalbaar en wenselijk is. Zelfs wanneer leerlingen of deelnemers allen veel van muziek houden, dan kom je nog kom je voor de vraag te staan: is het wenselijk om voor elk onderwerp of elke leersituatie muziek te gebruiken? De vraag die je in ieder geval kan stellen is: hoe intensief, en op welke manier, kan ik muziek in de les(sen) of training(en) integreren zodat de gewenste inhoud goed tot zijn recht komt? In dit artikel vervolg ik met een uitleg over voor welke ‘intensiteitsgehaltes’ je zou kunnen kiezen.
Muziekles
en gemuzikaliseerde les
In het mijn vorige blog heb ik voor het overzicht ‘muziekles’ en ‘gemuzikaliseerde les’
uit elkaar getrokken (zie figuur hieronder). In de figuur neemt van linksonder
naar rechts boven de intensiteit van muziek in de les toe. Er zijn twee uitersten. Aan de ene kant,
linksonder, wordt op geen enkele manier muziek gebruikt. Aan de andere kant
wordt én muziekles gegeven én wordt het leren in de volle breedte gemuzikaliseerd.
Je kunt met dit diagram, afhankelijk van de context van de leersituatie, je
‘ideale plek’ in de grafiek kunnen zoeken via een vorm van ‘action learning’ [4].
Linksonder is niet interessant wanneer je gelooft in de kracht van muziek. Maar
zit je helemaal rechtsboven, het ideaal van Barenboim, dan moet je wel heel
zeker weten dat de leerlingen of deelnemers echt van muziek houden…..!
1) Geen muziek…..of toch maar oortjes dan?
De totale afwezigheid
van zowel muziekles als gemuzikaliseerde les is vanzelfsprekend het laagst qua
muziek-intensiteit. Veel leerlingen zijn echter gek op muziek en weten dat het
kan helpen om zich te concentreren. Sommige docenten laten toe dat leerlingen
oortjes in hebben als ze aan het werk zijn. Daar is wat voor te zeggen als het
om individueel werk gaat. Niettemin verlies je wel de controle over wat
geluisterd wordt. Misschien werkt de muziek soms afleidend. Het minste dat je daarom
zou kunnen doen is dat je leerlingen bewust maakt van de keuzes die ze kunnen
maken, afhankelijk van het individuele (huis)werk dat ze doen [zie musicaliseer
je les #4]. Ook zou je kunnen besluiten om oortjes te verbieden en zelf de
muziek kiest (en dan hopelijk niet te oubollig, kies bijvoorbeeld deze lofi
hiphop beats:
2) Incidenteel muzikaliseren
Docenten die van muziek houden gebruiken dat wel eens in hun
les. Dat kost tijd, maar je krijgt er wat voor terug! Ward Slenter bijvoorbeeld,
docent geschiedenis, ontdekte bij zijn stage al dat leerlingen razend
enthousiast waren over het gebruik van muziek in de les. "Ik gaf les
op een manier die voor hun nieuw was. Dit gaf mij het gevoel dat ik voor mijn
afstudeeronderzoek iets moest gaan doen met geschiedenis én muziek: muziek als
didactisch hulpmiddel bij de geschiedenisles.” In zijn afstudeeronderzoek beschrijft
hij verschillende songs waarmee de verschillende geschiedenis tijdvakken
geïllustreerd kunnen worden [5]. Zo was er bijvoorbeeld een les over ‘Alexander
de Grote’ die gemuzikaliseerd werd met een song van Iron Maiden.
Meer in het algemeen lijken initiatieven van docenten zich vooral toe te spitsen op het gebruik van songs en song teksten. Jammer genoeg blijft het daar vaak bij, wellicht omdat ze onbekend zijn met hoe je de emotionele, energieregulerende en samenbindende kracht van muziek ook op andere manieren kunt inzetten (Zie voor ideeën en tips hiervoor de artikelen muzikaliseer je les #2 en #3).
3) Structureel muzikaliseren
De volgende stap zou zijn dat je de lessen breder en structureler muzikaliseert. Meer lessen waarin regelmatiger muziek gebruikt wordt, tenminste dagelijks. Lessen waarin je de vier didactische principes van de kracht van muziek gebruikt: (1) Leren met sfeer (2) Impliciet leren (3) sociaal leren (4) expliciet leren. Hoe meer lessen op deze manier gemuzikaliseerd worden, hoe meer je naar rechts beweegt in de grafiek.
Muziek maken is niet persé nodig als deel van het muzikaliseren. Maar dit gebeurt soms vanzelf, bijvoorbeeld via het gebruik van liedteksten die – sneller dan je denkt! - meegezongen worden. Ook via het creëren van teksten op bestaande hit-melodieën ontstaat een soort ‘vanzelfsprekende’ muziekles en beweeg je dus ook naar boven in het diagram. Je kunt als docent leerlingen aanmoedigen om zelf een song te maken, op al dan niet bestaande muziek. Sommigen hebben daarvoor geen aanmoediging nodig: ik ken een leerling die voor zichzelf een rap gemaakt heeft om de tekst beter te onthouden.
Gestruktureerd muzikaliseren komt bij mijn weten niet voor in Nederland [6]. De intensiteit van muzikaliseren hangt op zijn best af van persoonlijk initiatief van docenten. Zelfs opleidingen met uitgesproken aandacht voor muziek lijken dat uitsluitend te vertalen in aparte muzieklessen. Mocht iemand voorbeelden hebben, dan hoor ik dat natuurlijk graag! Mijn conclusie is dat ‘breed muzikaliseren’ vooralsnog toekomstmuziek is!
4) Aparte Muziekles
Het geven van aparte muziekles, zonder overige gemuzikaliseerde lessen, bevindt zich links boven in de grafiek. Op middelbare scholen is de aandacht nog steeds erg gering. Muziekles krijgt, zoals gezegd, wel weer meer plaats krijgt in het curriculum van docenten van de basisschool. De manier waarop muziekles gegeven wordt is natuurlijk van belang. Muziekles op Nederlandse basisscholen omvat het leren muziek maken: zingen, instrumenten bespelen, bewegen op muziek, leren over muziek, samen leren zingen, eventueel ook improviseren en componeren. Muziekles wordt doorgaans gegeven door muziekvakdocenten. De muziekdidactiek is in ontwikkeling. Michel Hogenes breekt een bijvoorbeeld een lans om voldoende aandacht te geven aan componeren en improviseren [7].
5) Vakintegratie
Voor wat betreft het stuk midden boven in de grafiek gaat het om vakintegratie, waarbij muziek één van de vakken is. Dat betekent dat muziekdocenten en (vak)docenten gaan samenwerken. Vakintegratie werkt twee kanten op: muziek versterkt andere vakken, andere vakken versterken de muziekles. Door dit te doen kun je bijvoorbeeld de natuurkunde of wiskundeles verbinden met de muziekles. Hoe ontstaat geluid, hoe trilt een snaar, welke verandering in toonhoogte brengt dit met zich mee, waarom klinken sommige klanken harmonisch? Wat voor getalsverhoudingen (‘breuken’) tref je aan bij bepaalde ritmes of maatsoorten? Bij vrije scholen bestaat al heel lang de traditie om op deze manier muziek met andere vakken te verbinden.
Ook daarbuiten ontstaat hier nu meer aandacht voor. Vanuit het ministerie OCW wordt het nu als uitdaging gezien om ‘slimme combinaties’ te maken tussen vakken [noot: www.curriculum.nu]. Onlangs een denktank bijeen gekomen, op initiatief van de taalunie en het LKCA, om de dwarsverbanden tussen de vakken ‘Taal’ en ‘Muziek’ te verkennen. Het ‘slim combineren’ van muziek en taal, kan helpen om de overladenheid van het programma terug te dringen door combinaties te maken van de vereiste vaardigheden [8].
Het onderzoek van Ward Slenter noemt één goed voorbeeld van vakintegratie over de koude oorlog voor vmbo 3 tl. Deze lessenserie wil de leerlingen niet alleen informatie laten opnemen maar ook laten verwerken. Tijdens de geschiedenislessen krijgen de leerlingen de informatie over de te behandelen thema’s die ze bij muziek vanuit muzikaal perspectief nogmaals gaan bekijken. De stof komt dus twee keer aan bod, maar de muzikale kant van het verhaal kijkt heel anders tegen het thema aan dan de historische kant. De leerlingen leren dus kijken vanuit meerdere perspectieven. De leerlingen leveren als eindopdracht een verslag in dat zowel voor het vak geschiedenis als muziek meetelt. De precieze opdracht staat uitgewerkt onder het kopje ‘praktijkopdracht’.
Voor vakintegratie zijn na enig zoeken wel andere inspirerende voorbeelden te vinden. Het lijkt de moeite waard om de ‘best practices’ eens op een rij te zetten.
6) Onderwijs door muziek
We zitten inmiddels in het kwadrant ‘rechtsboven’ in de grafiek. Hier komen we bij ‘Onderwijs door muziek’, waar muziekles en gemuzikaliseerde les optimaal gecombineerd worden. Dit ideaal van Daniel Barenboim, wordt dat ergens in Nederland aangeboden? Het antwoord is hoogstwaarschijnlijk: nee [6].
Middelbare scholen die zich profileren met veel aandacht voor muziek doen dat in de vorm van aparte muzieklessen. Het gaat bijvoorbeeld om middelbare scholen die kinderen op deze manier voorbereiden op het conservatorium. Van hen wordt verwacht heel veel extra tijd in muziek te steken. Het valt me echt op dat ook hier zo weinig pogingen ondernomen worden om muziek met andere vakken te verbinden! Ook bij basisonderwijs kom je in het beste geval voorbeelden van vakintegratie tegen, maar blijft de kracht van muziek beperkt tot het gebruik van liedjes en wordt het muzikaliseren niet bewust ingezet bij andere vakken.
Conclusie
- Muziekles
en gemuzikaliseerde les vullen elkaar aan en kunnen goed gecombineerd worden om
de kracht van muziek te gebruiken.
- Muziekonderwijs,
als het al gegeven wordt, heeft zijn eigen ‘op zichzelf staande’ doelen te
bereiken en is in de praktijk echt een apart vak.
- Het
incidenteel muzikaliseren van de les hangt af van docenten die van muziek houden
en bereid zijn om daar tijd en moeite in te steken. Juist omdat
de leerlingen zo positief reageren loont dat de moeite. Ben je docent en houd
je van muziek? Probeer het!
- Vakintegratie
tussen muziek en andere vakken is een uitzondering, maar het lijkt de
moeite waard te zijn om hier eens een goed overzicht van te maken.
- De
filosofie ‘onderwijs door muziek’ die muziekles combineert met muzikaliseren is
mooi, maar lijkt zich vooralsnog te beperken tot een experiment in de
kindergarten van Berlijn.
De gemuzikaliseerde les is helaas dus nog toekomstmuziek! Hier ligt braak terrein voor pioniers!
Achtergrond en eindnoten
Het is mijn missie dat muziek elke dag ingezet wordt als integraal deel van de les omdat je dan met meer plezier en effectiever leert. Ik geef onder meer workshops voor docenten en trainers. Meer lees je in mijn whitepaper of elders op mijn website. Als je zin hebt om te sparren met een (andere) pionier, neem dan vrijblijvend contact met me op.
[1]: Noot 3 A.C. Jaschke, Honing H. en Scherder E.J.A (2018) Longitudinal analysis of music education on executive functions in primary school childrenFront. Neurosci. 12:103. doi: 10.3389/fnins.2018.00103. Zie ook mijn vorige linked-in artikel.
[2]: Het complete didactische kader voor ‘hoe je het leren kunt musicaliseren’ is hier te vinden.
[3] Uibel, S (2012) Education through Music – the model of the Musikkindergarten in Berlin’p 51-55 in Braaten, D (chief ed) ‘The neuroscience of Music IV: learning and memory’, New York Academy o f Sciences. Blackwell, Boston
[4]
Action learning is een manier om planmatig en gaandeweg ideeën in de praktijk
te brengen en te leren van je ervaringen, het liefst samen met anderen, zodat
je steeds beter weet wat werkt en wat niet.
[5] Ward Slenter (2014) Muziek als didactisch hulpmiddel bij de geschiedenisles. Sittard: Fontys-scriptiebank
[6] Gestruktureerd muzikaliseren komt bij mijn weten niet voor in Nederland, maar ik hoor natuurlijk graag van mensen die dat anders zien! Bij het schrijven van dit artikel heb ik nog eens gezocht bij mogelijke ‘kandidaten’. Geen diepgravend onderzoek, dus houd dat in uw achterhoofd. Zo heb ik gezocht bij middelbare scholen die zich profileren met muziekonderwijs. Daar worden de muzieklessen echter apart gegeven. Ook heb ik gezocht bij basisscholen die het van belang vinden dat muziek, als één van de meer kunstzinnige vakken, voldoende aandacht krijgt, zoals Vrije Scholen, Jenaplan scholen en andere scholen met een mogelijk andere invulling vanuit het idee van ‘vernieuwend onderwijs’. (Dalton, Montessori, ). In ga er van uit dat wanneer muzikaliseren gestructureerd plaatsvindt, dat daar dan wat over te vinden is bij leerplannen of op websites. Alleen bij een vrije school in Zaandam vond ik: "Dagelijks wordt er in alle klassen veel gezongen. Niet alleen in de muzieklessen, maar als ondersteuning van alle vakgebieden. De leerlingen van de lagere school vormen het schoolkoor dat wekelijks onder leiding van één van de leerkrachten oefent". Wie weet…..!? Ik ben er verder niet achteraan gegaan. Aanvullende informatie is welkom!
[7] Michel Hogenes stelt dat ..: "In de praktijk blijkt dat componeren op de meeste scholen slechts af en toe aan bod komt. Dit terwijl onderzoek laat zien dat kinderen door componeren sterker betrokken zijn op het muziekonderwijs dan door het zingen van liedjes of het uitvoeren van instrumentale composities van anderen. Michel Hogenes laat de meerwaarde en mogelijkheden van componeren zien als betekenisvolle activiteit in het basisonderwijs. Hij baseert zich daarbij op onderzoek naar componeren met kinderen dat is uitgevoerd aan De Haagse Hogeschool.” Uit: Wat weten we over muziekonderwijs? Verslag van een bijeenkomst met wetenschap en praktijk (p15-24)
[8]: Taal en muziek in het onderwijs kunnen elkaar versterken en daarin trekken het LKCA en de Taalunie samen op. In een expertbijeenkomst werden de raakvlakken tussen taal en muziek verkend. In dit artikel lees je de opbrengsten en de kansen die gesignaleerd werden. De zogenaamde ‘grote opdrachten van de leergebieden’ die gesteld worden, bieden volgens de denktank zeker haakjes om combinaties te maken tussen vakken. Zo is er een opdracht voor Nederlands: ‘Experimenteren met taal en vormen van taal’ die gecombineerd kan worden met de opdracht van Kunst en Cultuur: ‘Geef vorm aan verhalen door artistieke expressie'.
Reacties:
| Er zijn nog geen reacties op dit bericht geplaatst. |
Reageren: